Przygotowując się do wyjazdu wraz z rodziną za granicę w poszukiwaniu pracy, należy - obok wiedzy o danym rynku pracy, sytuacji socjalnej i bytowej – uzyskać również informacje o obowiązujących w danym kraju regulacjach prawnych, dotyczących opieki nad małoletnimi.  Zapoznanie się z takimi informacjami pomoże uniknąć interwencji lokalnych służb opieki nad małoletnimi, policji lub sądów oraz wiążących się z takimi interwencjami traumatycznych doświadczeń dzieci i dorosłych.  Nierzadko miejscowe realia w zakresie przepisów o zapobieganiu przemocy w rodzinie są znacznie surowsze od polskich, a poziom wrażliwości zachodnioeuropejskich społeczeństw na sposób wychowania dzieci jest dużo wyższy niż w Polsce.

Wiele zachowań w relacjach między rodzicami a dziećmi - prawnie i kulturowo dopuszczalnych w Polsce - w innych państwach traktuje się jak naruszenie praw dziecka, które skutkuje poważnymi konsekwencjami prawnymi dla rodziców. Do tej kategorii zachowań zalicza się np. głośne karcenie dziecka, któremu towarzyszy jego krzyk lub płacz, nawet wywołany bez użycia przemocy fizycznej.

Przypadki niewłaściwych zachowań w rodzinach mogą być zgłaszane przez szkoły, sąsiadów właściwym służbom socjalnym, które - działając w imię dobra dziecka – mogą zgodnie z prawem miejscowym ingerować w życie rodzinne obywateli polskich. Stopień tej ingerencji zależy od indywidualnej sytuacji rodziny i rodzaju zaniedbań rodziców: od włączenia do pomocowego programu socjalnego, poprzez objęcie nadzorem kuratorskim aż po ograniczenie lub – w skrajnych przypadkach – odebranie praw rodzicielskich. W prawie europejskim podstawą prawną działań podejmowanych przez miejscowe służby socjalne jest rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, zgodnie z którym właściwymi do podejmowania decyzji w sprawach małoletnich są organy sądowe państwa, w którym dzieci aktualnie przebywają. 

Należy pamiętać, że fakt posiadania w danym kraju statusu rezydenta/cudzoziemca nie zwalnia w najmniejszym stopniu z odpowiedzialności wobec prawa (na równi z obywatelami danego kraju) i nie daje podstaw domagania się uprzywilejowanego traktowania.

Opieka nad małoletnimi – sytuacja w okręgu konsularnym

W Królestwie Hiszpanii sprawa opieki nad rodziną oraz zagadnienia ochrony praw małoletnich leżą w gestii władz terenowych każdej ze wspólnot autonomicznych (Comunidades Autónomas).

W Katalonii organem właściwym jest Dyrekcja Generalna ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży (Direcció General d’Atenció a la Infància i l’Adolescència - DGAIA), podlegająca Departamentowi ds. Społecznych i Rodziny (Departament de Benestar i Familia) Rządu Katalonii (Generalitat).

Kompetencje DGAIA regulowane są w ustawie Parlamentu Katalonii nr 14/2010 z 27 maja 2010 r. o prawach dzieci i młodzieży (Llei 14/2010, del 27 de maig, dels drets i les oportunitats en la infància i l’adolescència) i mają umocowanie prawne w artykule 65 Statutu Autonomicznego Katalonii.

W strukturze DGAIA znajdują się m.in. następujące służby:

1. Służba Wsparcia Prawnego (Servei de suport jurídic);

2. Służba Wsparcia dla Młodzieży znajdującej się (bądź będącej kiedykolwiek) pod opieką DGAIA;

3. Służba do Spraw Dzieci i Młodzieży Miasta Barcelona, której podlega m.in. sekcja opieki nad małoletnimi obcokrajowcami nieposiadającymi krewnych.

W Katalonii interwencje ws. rodzinnych prowadzą przede wszystkim jednostki terenowe. Są to Zespoły ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży (Equips d’Atenció a la Infància i l’Adolescència - EAIA).

Skład zespołu EAIA tworzą następujący specjaliści: psycholog, pedagog, pracownik socjalny i tzw. pedagog socjalny (educador social). Pedagodzy socjalni to specjaliści pracujący w miejscowych w ośrodkach pomocy społecznej, których zadaniem jest prowadzenie lub nadzorowanie spraw socjalnych rodzin posiadających dzieci. Do ich obowiązków należy stały kontakt z placówką edukacyjną (przedszkole, szkoła), w której znajdują się małoletni oraz sprawdzanie, czy realizują oni obowiązek szkolny (obejmuje dzieci od 6 do 16 roku życia). Warto dodać, że ośrodki pomocy społecznej i zespoły EAIA znajdują się w tym samym budynku, stąd specjaliści znają się i na bieżąco wymieniają informacjami.

Na terenie Barcelony zespoły EAIA dodatkowo wspierane są przez Służby Mediacji Interkulturowej (Servei de Mediació Intercultural de Barcelona), które pomagają specjalistom ustalić, czy pewne zachowania w rodzinach cudzoziemców są wynikiem zaniedbań, czy wynikają z oczywistych różnic kulturowych, bariery językowej bądź zwykłej niewiedzy rodziców na temat lokalnego prawa oraz sposobu funkcjonowania miejscowych służb publicznych: szkół, zakładów opieki zdrowotnej, systemu szczepień obowiązkowych, itp.  Zespoły EAIA podejmują interwencje w rodzinach, w których stwierdzone zostanie wystąpienie lub możliwość wystąpienia tzw. sytuacji ryzyka. 

Przez sytuacje ryzyka w rodzinie rozumie się w szczególności:

- akty przemocy fizycznej bądź psychicznej;

- uzależnienie rodziców od substancji odurzających (alkoholu, narkotyków);

- choroba psychiczna rodziców uniemożliwiająca właściwą opiekę oraz zapewnienie podstawowych potrzeb dziecka (wychowawczych, zdrowotnych, odpowiedniej higieny, żywienia, itp.);

- pozostawianie dziecka bez opieki lub jego porzucenie;

- zaniedbywanie przez rodziców obowiązku szkolnego dziecka;

- narażenie zdrowia lub życia dziecka w inny sposób.

Zespoły EAIA otwierają postępowanie administracyjne na podstawie otrzymanego zawiadomienia o sytuacji ryzyka w rodzinie lub innej trudnej sytuacji małoletniego. Zawiadomienia takie mogą być przekazywane przez ośrodki pomocy społecznej, szkołę, sądy, policję lub bezpośrednio przez Dyrekcję Generalną ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży (DGAIA).

Należy mieć na uwadze, że zgodnie z ustawą 14/2010 zespoły EAIA mogą otworzyć sprawę o ochronie małoletnich zarówno rodzinom posiadającym już dzieci, jak i rodzinom (lub matkom) oczekującym dziecka, jeśli przemawia za tym dobro nienarodzonego dziecka.

Zadaniem zespołów EAIA jest dokonanie analizy zastanej sytuacji: oceny stanu fizycznego i emocjonalnego dziecka, jak również jego najbliższego otoczenia. Na podstawie takiej diagnozy proponuje się najwłaściwsze dla każdej rodziny Środki Zaradcze (Plans de Millora).

Przykładami środków zaradczych lub zobowiązań, które proponuje się rodzicom są:

- w kwestii ochrony zdrowia: szczepienia, badania kontrolne oraz wizyty u specjalistów (jeśli wymaga tego stan zdrowia dziecka), stosowanie się przez rodziców do zaleceń pediatry prowadzącego dziecko;

- w kwestii obowiązku szkolnego: dbałość o kwestie administracyjne związane z nauczaniem przedszkolnym i podstawowym (zapisanie dziecka do szkoły w określonym terminie, oficjalne coroczne potwierdzanie zapisów, gdy dziecko chodzi już do szkoły), zadbanie o złożenie w terminie formularzy na pomoc finansową w celu zakupu podręczników, korzystanie ze stołówki szkolnej lub dofinansowania wyjazdów polonijnych i dodatkowych zajęć dla dziecka (podczas ferii lub wakacji);

- punktualność w odprowadzaniu do przedszkola i szkoły (w Katalonii nauczanie przedszkolne odbywa się w budynkach szkół), punktualność w odprowadzaniu do żłobka (niemowlęta i dzieci poniżej 3 lat);

- dbałość o podstawową higienę osobistą dziecka, regularne odżywianie w konkretnych porach dnia (zapewnienie dziecku odpowiedniego rytmu dnia);

- stosowanie się do zaleceń pracownika socjalnego i doradcy zawodowego (jeśli rodzice poszukują pracy i znajdują się w programie aktywizacji społeczno–zawodowej (Programa de Renda Mínima d’Inserció - PIRMI);

- przestrzeganie terminów wizyt w ośrodkach pomocy socjalnej oraz spotkań ze specjalistami zespołów EAIA;

- przestrzeganie zaleceń lekarzy oraz wizyt u lekarzy specjalistów w sytuacji, gdy wymaga tego stan zdrowia rodziców (np. wizyty w przychodniach zdrowia psychicznego; ośrodkach terapii uzależnień, itp.).

Służby EAIA śledzą na bieżąco sytuację dziecka i jego rodziny oraz postępy we wdrażaniu środków zaradczych. Stosowane środki zaradcze mogą być modyfikowane w zależności od zmian (pozytywnych lub negatywnych) w rodzinie. Wszelkie decyzje lub propozycje zmian są redagowane w oficjalnym dokumencie (Plan de Millora) i zawsze konsultowane z rodzicami. Ocena realizacji zobowiązań rodziców, mieszczonych w tym dokumencie, jest weryfikowana w obecności rodziców. Rodzice mają również prawo do wglądu do akt sprawy i opinii, jakie rodzinie wystawili specjaliści po każdym ze spotkań sprawdzających.

W sytuacji, gdy rodzice nie mogą zapewnić dziecku podstawowej opieki i bezpieczeństwa, specjaliści podejmują próby nawiązania kontaktu z najbliższymi krewnymi dziecka: zarówno na terenie Katalonii, jak i w Polsce (np. dziadkami, dorosłym rodzeństwem). Jeżeli uda się odnaleźć krewnych dziecka i wyrażą oni wolę otoczenia go opieką, istnieje możliwość przekazania im dziecka. Ewentualna decyzja o takim przekazaniu musi być jednak poparta pozytywną prognozą socjalną, wydaną przez właściwe organy w Polsce (tutejsze służby z pewnością o nią poproszą).

Należy podkreślić, że w swoich działaniach służba EAIA kieruje się zasadniczą wytyczną priorytetową: dziecko powinno pozostać w swojej biologicznej rodzinie, o ile oczywiście nie zagraża to jego dobru, zdrowiu i życiu.

Niemniej jednak, jeżeli rodzina bezpodstawnie uchyla się od wdrażania środków zaradczych, unika odpowiedzialności za dziecko, nie chce współpracować ze służbami albo celowo utrudnia lub uniemożliwia ich działania (np. bez uprzedzenia zmienia miejsce zamieszkania), może dojść do umieszczenia dziecka w opiece zastępczej.

Umieszczenie dziecka w opiece zastępczej będzie także miało miejsce w przypadku popełnienia przez rodziców czynu przeciwko małoletniemu, kwalifikowanego według miejscowego prawa jako przestępstwo. Decyzje o ograniczeniu praw rodzicielskich i umieszczeniu dziecka w ośrodku lub w rodzinie zastępczej, podejmowane są nie przez sąd rodzinny (tak jak się to dzieje w Polsce), ale przez DGAIA, która posiada w tym zakresie stosowne kompetencje. DGAIA podejmuje takie decyzje na podstawie sprawozdań specjalistów z zespołu EAIA (psychologa i pedagoga socjalnego), których funkcja zbliżone są do kompetencji polskich kuratorów.

Na czym może polegać opieka zastępcza?

Po wydaniu decyzji o ograniczeniu praw rodzicielskich (limitación de la patria potestad) oraz jeśli nie istnieje możliwość, aby dziecko otoczyła opieką najbliższa rodzina biologiczna (także w Polsce), podejmuje się decyzję o umieszczeniu małoletniego opiece zastępczej.

Opieka ta może polegać na:

- umieszczeniu dziecka w ośrodku opiekuńczo-wychowawczym (centre residencial d’acollida) lub

- umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej (familia d’acollida)

Należy podkreślić, że z założenia są to środki tymczasowe i rodzice zachowują prawo do wizyt, o ile realizują zaproponowany przez EAIA plan Środków Zaradczych (Plan de Millora).

Dziecko w ośrodku bądź rodzinie zastępczej może spędzić do 12 miesięcy (każdy przypadek traktowany jest indywidualnie). Po upływie tego czasu ponownie weryfikuje się sytuację dziecka i rodziców i  - w zależności od oceny postępów ze strony specjalistów EAIA - przywraca się rodzicom prawo opieki, bądź przedłuża decyzję o opiece zastępczej.

Decyzja o ustanowieniu bądź przedłużeniu opieki zastępczej przekazywana jest także lokalnej prokuraturze. Od decyzji o oddaniu dziecka do opieki zastępczej rodzice mogą się odwołać do sądu, w terminie do trzech miesięcy od jej oficjalnego ogłoszenia (zgodnie ustawą 1/2000 z 7 stycznia 2000 r. Kodeksu postępowania cywilnego, art. 780, pkt. 1).  

Od innych decyzji administracyjnych, podjętych w materii ochrony małoletnich, można się odwołać w terminie dwóch miesięcy (art. 780, pkt. 1).

Zgodnie z artykułem 779 ww. ustawy 1/2000 sądem, do którego należy się odwołać, jest Sąd Pierwszej Instancji (Juzgado de Primera Instancia) okręgu sądowego, w którym znajduje się organ opiekuńczy prowadzący sprawę.

Czy i kiedy może dojść do przymusowej adopcji? Czy można w Katalonii odebrać prawa rodzicielskie?

W skrajnych przypadkach zaniedbania dziecka, jego porzucenia lub poważnego narażenia jego życia i zdrowia, może dojść do pozbawienia rodziców praw do dziecka.

Gdy rodzice zostają pozbawieni praw rodzicielskich (privación de la patria potestad) może, (choć nie musi) dojść do adopcji dziecka. Zgodnie z ustawą 14/2010 z 27 maja, art. 147 o opiece przedadopcyjnej, decyzje takie podejmuje się w sytuacji, kiedy: dzieckiem nie mogą zaopiekować się krewni (także w Polsce, co z pewnością zostanie uprzednio dokładnie zbadane przez katalońskie służby) i ocenia się, że najbardziej korzystne dla dziecka będzie jego pełne włączenie do innej rodziny lub na wniosek rodziców biologicznych lub opiekunów prawnych dziecka.

Wraz z decyzją o ustanowieniu opieki przedadopcyjnej powinny ustać wizyty oraz więzi z rodziną biologiczną, w celu osiągnięcia pełniejszej integracji w ramach rodziny adopcyjnej, o ile przemawia za tym dobro małoletniego. Jeżeli dziecko jest na tyle duże, że ma świadomość sytuacji, decyzję podejmuje się po jego wysłuchaniu. W przypadku nastolatków konieczna jest ich zgoda.

Od decyzji o oddaniu dziecka do opieki przedadopcyjnej mogą się odwołać rodzice lub opiekunowie, którzy nie zostali pozbawieni praw opiekuńczych i nie wyrazili zgody na adopcję. Matki, które z własnej woli zrzekły się praw rodzicielskich do swych nowonarodzonych dzieci, mogą wycofać się z tej decyzji w terminie do 30 dni od urodzenia dziecka. W obu przypadkach można się odwoływać od decyzji o oddaniu dziecka do opieki przedadopcyjnej, w terminie do dwóch miesięcy od otrzymania oficjalnego zawiadomienia.

Jak można się odwołać od decyzji o adopcji?

Od decyzji o adopcji można się odwołać do sądu, w terminie do trzech miesięcy od jej oficjalnego ogłoszenia, zgodnie ustawą 1/2000 z 7 stycznia kodeks postępowania cywilnego  (art. 779 i 780). Zgodnie z artykułem 779 ustawy, sądem właściwym, do którego należy się odwołać, jest trybunał okręgu sądowego miejsca zamieszkania rodziny adopcyjnej.

Odwołanie od decyzji o ustanowieniu opieki zastępczej bądź o adopcji przedstawia się w formie wstępnego pisma, w którym zgłasza się swoje żądanie oraz przytacza decyzję, od której się odwołuje (art. 780, pkt. 2). Sekretarz Sądu zażąda od organu administracyjnego, który wydał decyzję, kompletnych akt administracyjnych sprawy (jako materiału dowodowego), które powinny zostać do sądu dostarczone w terminie 20 dni (art. 780, pkt. 3).

Po otrzymaniu i dostarczeniu materiału dowodowego powodowi (stronie skarżącej, tj. odwołującym się rodzicom), sąd wyznacza 20 dni na wniesienie formalnego odwołania.

UWAGA: Powyższy materiał nie jest źródłem prawa i ma charakter wyłącznie informacyjny.  Nie może być w żadnym wypadku podstawą podejmowania ostatecznych decyzji, wszczynania postępowań  lub odwoływania się od nich. W opracowaniu opisano sytuacje typowe. Konkretne przypadki mogą mieć odmienny  przebieg. W każdym przypadku zagrożenia odebraniem praw rodzicielskich przez tut. władze, warto zasięgnąć porady profesjonalisty, w szczególności adwokata.

Wykaz adwokatów świadczących usługi w języku polskim w okręgu konsularnym znajdą Państwo w zakładce Lista adwokatów, notariuszy, tłumaczy (Porada prawna jest odpłatna).

O prawie obywateli UE do bezpłatnej pomocy prawnej (tłumacz, adwokat z urzędu) można szczegółowo przeczytać na stronach Europejskiego portalu e-sprawiedliwość: https://e-justice.europa.eu/home.do?plang=pl&action=home

Użyteczne adresy internetowe:

- Obrońca praw dzieci i młodzieży (El defensor de niños y adolescentes): www.sindic.cat/es/page.asp?id=113 

- Europejska sieć obserwatorów praw dzieci (ChildOnEurope) ChildONEurope: www.childoneurope.org

Przydatne telefony:

1. Całodobowy telefon zaufania „Infància respón” 900 300 777 w celu zgłaszania przypadków przemocy wobec dzieci i młodzieży;

2. Całodobowy telefon zaufania „Contra la violència masclista” 900 900 120 w celu zgłaszania przypadków przemocy w rodzinie.

3. Całodobowy numer alarmowy 112 ( również w języku polskim) do powiadamiania odpowiednich służb w sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia.